Stefan Nowak

Stefan Nowak urodził się w rodzinie robotniczej w 1924 r. (choć w dokumentach urzędowych widnieje data 2 stycznia 1925). Stracił ojca w wieku 13 lat, matkę – dwa lata później. Naukę w warszawskim gimnazjum im. Tadeusza Reytana przerwała mu wojna. Uczestniczył w tajnych kompletach, lecz wkrótce zachorował na gruźlicę i od 1941 r. do końca wojny przebywał w sanatoriach. Po wojnie wyjechał na Ziemie Odzyskane do Elbląga, gdzie pracował w Wydziale Kultury Zarządu Miejskiego. Organizował tam lokalne struktury Organizacji Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego (OM TUR) – „młodej gwardii” Polskiej Partii Socjalistycznej. Maturę uzyskał eksternistycznie we wrześniu 1946 r. i tegoż roku rozpoczął studia socjologiczne na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Warszawskiego (UW). Po powrocie z Elbląga do Warszawy został członkiem Rady Naczelnej OM TUR, pracował w Komitecie Centralnym organizacji oraz pełnił w czasopiśmie „Młodzi Idą” funkcję sekretarza, a potem zastępcy redaktora naczelnego (do likwidacji pisma w 1948 r. po zjednoczeniu organizacji młodzieżowych). Od 1948 do 1950 pracował w Komendzie Głównej organizacji „Służba Polsce” jako sekretarz i redaktor czasopisma „Młoda Wieś”. Na studiach Nowak uczęszczał na zajęcia do przedwojennych profesorów: Władysława Tatarkiewicza, Władysława Witwickiego, Jana Stanisława Bystronia, Tadeusza Kotarbińskiego. Uczestniczył także w wykładach i seminariach m.in. Marii Ossowskiej, Niny Assorodobraj, Stefana Nowakowskiego czy Witolda Kuli. Dwadzieścia cztery wpisy w wykazie przedmiotów, na które uczęszczał w trakcie studiów magisterskich, pochodzą od Stanisława Ossowskiego. U niego też napisał pracę pt. Społeczny rodowód ocen moralnych i obyczajowych w Piekle Dantego, która dała mu stopień magistra w czerwcu 1951 r.

Nowak od roku 1950 aż do śmierci pracował na Uniwersytecie Warszawskim, przechodząc wszystkie stopnie kariery akademickiej. Po raz pierwszy został zatrudniony przy katedrze Ossowskiego jako młodszy asystent półtora roku przed ukończeniem studiów. Po likwidacji Katedry Socjologii w 1951 r. pracował na UW w Katedrze Historii Filozofii i Myśli Społecznej oraz w różnych zakładach Polskiej Akademii Nauk. Zajmował się myślą Odrodzenia i Reformacji. Uczestniczył wówczas także w domowych seminariach u Ossowskich. W 1958 r. uzyskał doktorat na podstawie rozprawy Prawa ogólne, zdania historyczne i wyjaśnienia przyczynowe w socjologii, napisanej pod kierunkiem Ossowskiego. W 1962 zdobył habilitację za pracę Struktura, geneza i dynamika ideologii społecznej studentów Warszawy, w której analizował wyniki badań studentów Warszawy z 1958 r. Po śmierci Ossowskiego w 1963 r. i reorganizacji jego katedry kierował zakładem w Katedrze Metod Badawczych w Socjologii, której kierownikiem był Klemens Szaniawski. W 1972 r. Nowak objął samodzielny Zakład Metodologii Badań Socjologicznych w Instytucie Socjologii UW. Profesorem nadzwyczajnym został w 1973, a profesorem zwyczajnym został mianowany przez Radę Państwa w 1987 r., choć senat uczelni wnioskował o to wiele lat wcześniej. Jako konsultant pracował w Ośrodku Badania Opinii Publicznej. Był członkiem założycielem Polskiego Towarzystwa Socjologicznego (PTS). Trzykrotnie pełnił funkcję jego przewodniczącego (1976–1983). Działał w International Sociological Association, gdzie był członkiem władz wykonawczych (1974–1982). Wykładał jako visiting professor na uniwersytetach Columbia i chicagowskim oraz w trakcie krótszych pobytów na uniwersytetach skandynawskich.

Nowak był pionierem badań ankietowych. W 1958 r. przeprowadził (wraz z Anną Pawełczyńską i Zofią Józefowicz) nowatorski, poprzedzony kilkumiesięcznymi przygotowaniami sondaż na próbie studentów warszawskich uczelni dotyczący ideologii społecznej pokolenia byłych zetempowców. Na kanwie ówczesnych dyskusji publicznych badacze chcieli rozstrzygnąć, czy studenci byli awangardą robotniczej rewolucji czy forpocztą kapitalizmu. Badanie to stało się na wiele lat wzorcem uprawiania socjologii ankietowej, choć wyniki w formie książki zostały opublikowane dopiero w 1991 r., już po śmierci Nowaka (wcześniej funkcjonowały jako raport powielony w 50 egz.); wnioski cząstkowe publikowane były w czasopismach. Badanie nad studentami zostało powtórzone przez Nowaka na próbie mniejszej populacji w 1961 r. oraz kilkukrotnie przez jego uczniów na przestrzeni kolejnych dekad. Część wniosków została udostępniona międzynarodowym czytelnikom m.in. w artykule dla „American Sociological Review” (nr 2/1960) pt. Egalitarian Attitudes of Warsaw Students.

Nowak był jednym z pierwszych stypendystów Fundacji Forda – w roku akademickim 1958/1959 odbył staż na Uniwersytecie Columbia u Paula F. Lazarsfelda. Na początku lat 60. przeprowadził badanie ankietowe nad strukturą społeczną inspirowane książką Ossowskiego Struktura klasowa w społecznej świadomości. Podstawowe, choć niepełne wyniki zostały opublikowane w rozprawie Psychologiczne aspekty przemian struktury społecznej i ruchliwości społecznej (1966). Wraz z pogorszeniem się koniunktury na badania ankietowe w latach 60., Nowak coraz więcej energii poświęcał badaniom z zakresu metodologii. Wydał zbiór tłumaczeń amerykańskich tekstów metodologicznych pt. Metody badań socjologicznych (1965) (nazywany przez studentów „cegłą” ze względu na kolor okładki), tom Studia z metodologii badań społecznych (1965) oraz podręcznik Metodologia badań socjologicznych. Zagadnienia ogólne (1970; II wyd. 1985 pod zmienionym tytułem Metodologia badań społecznych). Wyniki tych badań publikował także w renomowanych czasopismach zagranicznych. Szczególnie interesowały go zagadnienia praw naukowych i przyczynowości statystycznej, sposobów konstrukcji teorii propozycjonalnych oraz wskaźnikowanie. Zbiór esejów metodologicznych Nowaka w języku angielskim został wydany pt. Understanding and Prediction (1975). W latach 80. Nowak bronił teoretycznego pluralizmu (zob. Style teoretyzowania w socjologii współczesnej, 1985).

Na początku lat 70. Nowak przeprowadził badanie nad luką pokoleniową na próbie rodziców i ich dzieci z warszawskich i kieleckich liceów; inspiracją była studencka rewolta, którą obserwował w trakcie pobytu w Stanach Zjednoczonych w roku 1968. Stwierdził, że wartości rodziców i ich dzieci nie różnią się znacznie <<tytuł artykułu dla „Polityki”, w którym po raz pierwszy referował wyniki badania, brzmiał Niedaleko od jabłoni (1976)>>. Przez wiele kolejnych lat opracowywał wyniki badań, które stały się polem socjalizacji naukowej dla młodych badaczy. Książka z tych badań – Ciągłość i zmiana w tradycji kulturowej – ukazała się dopiero w 1989 r., lecz już w 1976 r. wydany został dwutomowy raport badawczy w formie powielaczowej. Nowak prowadził również refleksję teoretyczną nad pojęciem postawy, czemu najpełniej dał wyraz w rozprawie Pojęcie postawy w teoriach i stosowanych badaniach społecznych (1973). Nowak od badania poszczególnych grup społecznych przechodzi pod koniec lat 70. do syntezy badań wartości polskiego społeczeństwa <<zob. System wartości społeczeństwa polskiego (1979)>>. Formułuje m.in. swoją najważniejszą tezę dotyczącą polskiego społeczeństwa, która po dziś dzień rezonuje w różnych diagnozach społecznych, tj. tezę o próżni socjologicznej. Zgodnie z nią Polacy posiadają silne identyfikacje na poziomie grup rodzinnych i przyjacielskich, oraz na poziomie całego narodu polskiego, brakuje im jednak takich identyfikacji na poziomach pośrednich. Stwierdza również podział świata społecznego na świat ludzi i świat instytucji oraz rosnące niezadowolenie społeczne.

Choć w latach 80. Nowak nie prowadzi własnych badań empirycznych, to inspiruje do nich swoich uczniów. Formułuje również ważne diagnozy społeczne dotyczące Solidarności i kryzysu ekonomiczno-społecznego lat 80., np. w raporcie przygotowanym na zlecenie Zarządu Głównego PTS Społeczeństwo polskie drugiej połowy lat 80-ych – Próba diagnozy stanu świadomości społecznej (1987) czy referacie Systemowe i pozasystemowe czynniki podziałów, napięć i konfliktów w Polsce końca lat 80-tych. Na szczególną uwagę zasługuje studium Współczesny katolicyzm polski. Spostrzeżenia i hipotezy socjologa (1989), które pokazuje głębokie intuicje Nowaka, jego wrażliwość na bogactwo rzeczywistości społecznej i odejście od ortodoksji sondażowej. Pod koniec lat 80. Nowak dostrzega zagrożenia związane z powstaniem nowego porządku społecznego, zwłaszcza ekspansję nomenklatury do sfery gospodarki rynkowej.

Zakład Metodologii Badań Socjologicznych był miejscem intensywnej socjalizacji naukowej. Seminarium zakładowe było miejscem wielu gorących polemik, gdy pozytywistyczny model uprawiania socjologii upowszechniany przez Nowaka zaczął być kwestionowany przez jego uczniów na gruncie nowych w polskim kontekście nurtów w teorii socjologicznej i metodologii (m.in. interakcjonizmu symbolicznego, socjologii fenomenologicznej, metody autobiograficznej). Pomimo buntu młodszego pokolenia niezmiennie sprzyjał toczeniu sporów metodologicznych i teoretycznych na forum Zakładu Metodologii. Nowak pełnił ważną rolę środowiskotwórczą. Wypromował 27 doktorów, wśród nich byli Elżbieta Firlit, Janina Frentzel-Zagórska, Anna Giza, Magdalena Gadomska, Mirosława Grabowska, Jakub Karpiński, Krzysztof Koseła, Ireneusz Krzemiński, Mirosława Marody, Edmund Mokrzycki, Krzysztof Nowak, Katarzyna Staszyńska, Antoni Sułek. Nowak wykazywał postawę niezależną od władz komunistycznych, na jego wypowiedzi prasowe istniał zapis cenzorski, miał problemy z otrzymaniem paszportu. Cieszył się dużym uznaniem w polskim środowisku socjologicznym. Posiadał liczne kontakty z czołowymi socjologami zachodnimi. Miał autorytet i zdolność przyciągania młodych, zdolnych studentów. Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego (dziś Wydział) ustanowił w 1995 roku Nagrodę jego imienia, przyznawaną raz na dwa lata za „osiągnięcia w metodologii badań społecznych oraz za nowatorskie metodologicznie badania społeczeństwa polskiego”.

Od 1948 r. Nowak był żonaty z socjolog Ireną Nowak (1928–1995), córką Stanisława Lorentza. Nowakowie mieli syna Andrzeja (ur. 1953), który jest profesorem psychologii. Stefan Nowak zmarł 6 września 1989 r., jest pochowany na Cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim w Warszawie. (JM)