Stanisław Ossowski

Urodził się 22 maja 1897 r. w Lipnie na Pojezierzu Dobrzyńskim jako syn lekarza powiatowego. Zmarł 7 listopada 1963 r. w Warszawie. Po ukończeniu gimnazjum polskiego we Włocławku (1914) studiował filozofię na Uniwersytecie Warszawskim (1915-1919). Jego nauczycielami byli m.in. T. Kotarbiński, J. Łukasiewicz, W. Tatarkiewicz. Po uzyskaniu magisterium pracował jako gimnazjalny nauczyciel języka polskiego w Wilnie (1919-1920) oraz języka polskiego i propedeutyki filozofii w Warszawie (1923-1933). Uczestniczył w wojnie 1920 roku. W latach 1921-1923 odbył studia uzupełniające w Paryżu (m.in. u P. Janeta w Collège de France) i Rzymie. W 1925 r. doktoryzował się u T. Kotarbińskiego na UW na podstawie rozprawy Analiza pojęcia znaku, a w 1935 habilitował się tamże, przedstawiając klasyczną już dziś książkę U podstaw estetyki. Po habilitacji spędził dwa lata w Londynie. Studiował m.in. u B. Malinowskiego. Zwracał się stopniowo w stronę nauk społecznych, które miały stać się główną dziedziną jego aktywności naukowej. Wykłady uniwersyteckie z socjologii (początkowo wykładał także estetykę) rozpoczął na UW w 1936 r. jako pracownik Katedry Socjologii, kierowanej przez J. S. Bystronia. Prowadził je do wybuchu wojny. Wykładał także analizę psychologiczną w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej (1935-1936) oraz socjologię w Instytucie Pedagogicznym Związku Nauczycielstwa Polskiego w Warszawie (1935-1937). Jako porucznik wziął udział w kampanii wrześniowej. Okres okupacji spędził we Lwowie, gdzie był pracownikiem Ossolineum (1939-1941) oraz Warszawie, gdzie zajmował się m.in. tajnym nauczaniem socjologii w ramach podziemnego UW i Uniwersytetu Ziem Zachodnich.

Po wojnie Ossowski związał się najpierw z nowoutworzonym Uniwersytetem Łódzkim, na którym objął Katedrę Teorii Kultury (1945-1947), a także obowiązki dziekana Wydziału Humanistycznego. W ogólności odegrał sporą rolę w organizowaniu życia naukowego po wojnie. W 1948 r. powrócił na UW, na którym był aż do śmierci kierownikiem Katedry Socjologii – z przerwą na lata 1951-1957, kiedy to z przyczyn politycznych został odsunięty od nauczania uniwersyteckiego. Po październiku nie tylko powrócił na UW, gdzie zaczęła się odbudowa studiów socjologicznych, lecz również objął kierownictwo Zakładu Teorii Kultury i Przemian Społecznych Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk (1956-1960). Dzięki wielkiemu autorytetowi, który zawdzięczał m.in. niezależnej postawie w okresie stalinizmu, wywierał głęboki wpływ na kształtowanie etosu środowiska socjologicznego. Był pierwszym przewodniczącym wskrzeszonego w 1957 r. Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, a także wiceprzewodniczącym (1959-1962) i jednym z pierwszych polskich współpracowników Międzynarodowego Towarzystwa Socjologicznego. Brał żywy udział w światowym życiu naukowym. Wykładał m.in. na Harvard University (1958) i w London School of Economics (1962).

W swoich publikacjach I wykładach Ossowski podejmował nader rozległą problematykę z zakresu socjologii, psychologii społecznej, teorii i historii kultury, historii myśli społecznej, metodologii i metasocjologii – nie mówiąc o, chronologicznie wcześniejszych, problemach logiki i estetyk, które z czasem bądź całkowicie porzucił, bądź przeobraził w problemy metodologii nauk społecznych i socjologii sztuki. Niezwykle wszechstronnie wykształcony posiadający wyjątkowo szerokie zainteresowania, nie związał się w trwały sposób z żadnym szczególnym dziełem socjologii i z reguły stawiał pytania badawcze ważne dla całej dyscypliny, a nawet nauk społecznych w ogólności (łącznym mianem „nauk społecznych” obejmował socjologię, antropologię i psychologię społeczną). Wielokrotnie wypowiadał się na temat aktualnych problemów społecznych, planowania społecznego, polityki naukowej i etosu społeczności uczonych. W okresie powojennym był także inicjatorem i uczestnikiem badań terenowych (na Opolszczyźnie i Warmii). Pozostały one jednak stosunkowo wąskim marginesem jego działalności naukowej, skupionej nade wszystko na sprawach teorii. Przywiązany do tradycji polskiej lewicy (należał do środowiska żoliborskiego Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej) i słusznie uważany za jednego z wybitniejszych jej przedstawicieli wśród intelektualistów, Ossowski nie zaakceptował marksizmu. Wychodził z założenia, iż wymaga on poważnych korektur w świetle nowych doświadczeń i osiągnięć nauk społecznych XX w. (por. np. głośny cykl artykułów z lat 1947-1948). Był jednak teoretykiem, który z całym szacunkiem odniósł się do dorobku naukowego Marksa. Podjął – jako jeden z nielicznych – poważną dyskusję na jego temat.

Poglądy teoretyczne Ossowskiego nie poddają się jednoznacznemu „zaszufladkowaniu”. Słuszna jest zapewne opinia, według której stanowiły one jak gdyby socjologiczny odpowiednik tzw. szkoły lwowsko-warszawskiej w filozofii: przemawia za tym nie tylko filozoficzny rodowód uczonego, lecz przemawia również trwałe cechy jego pisarstwa, wyróżniającego się niezwykle wysoką kulturą logiczną i dążeniem do wykrywania i usuwania nieporozumień pojęciowych. Związek z tradycją szkoły lwowsko-warszawskiej nie przesądził jednak w żadnym razie o treści teorii socjologicznej Ossowskiego. Ogólnie rzecz biorąc, można uznać jego poglądy za odmianę socjologii humanistycznej, którą propagował w Polsce Znaniecki, co nie znaczy jednak, że pomiędzy tymi dwoma socjologami istniały jakieś głębsze powinowactwa teoretyczne. Silne, zwłaszcza w zakresie wyboru problematyki, wydają się związki z tradycją Marksowską, a także ze zreformowanym durkheimizmem S. Czarnowskiego. Psychologia społeczna Ossowskiego wykazuje podobieństwa z nurtem symboliczno-interakcjonistycznym. Wątpliwe wszakże, aby dzięki wskazywaniu częściowych podobieństw można dojść do zadowalającej charakterystyki stanowiska tego myśliciela, tym bardziej że ona sam nie identyfikował się z żadną „szkołą”, a nawet sam fakt istnienia szkół w socjologii uważał za niekorzystny.

Najważniejsze prace socjologiczne Ossowskiego to: Więź społeczna i dziedzictwo krwi (1939), Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny (1946) wraz z innymi studiami z socjologii narodu (większa praca na ten temat uległa zniszczeniu w czasie wojny), Struktura klasowa w społecznej świadomości (1957), O osobliwościach nauk społecznych (1962), także Z zagadnień psychologii społecznej (niedokończona praca z lat wojny, ogłoszona pośmiertnie w Dziełach). Najbardziej znana jest z pewnością Struktura klasowa, a to dzięki wielu przekładom, m.in. na angielski i niemiecki. Dla poznania systemu wartości społecznych Ossowskiego znaczenie zasadnicze ma Ku nowym formom życia społecznego (1943) oraz Marksizm i twórczość naukowa w społeczeństwie socjalistycznym. Artykuły z lat 1947-1956-1957.

Jerzy Szacki

[za:] Sto lat socjologii polskiej: od Supińskiego do Szczepańskiego. Wybór tekstów, pod red. Jerzego Szackiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1995, s. 790-791.