Jan Witold Strzelecki

Jan Strzelecki urodził się 4 lipca 1919 r. w Warszawie, w rodzinie inteligenckiej. Ojciec był dyrektorem Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych i profesorem matematyki ubezpieczeniowej w Szkole Głównej Handlowej, matka Janina, z domu Panasewicz, była kierownikiem Wydziału Kultury i Oświaty Zarządu Miejskiego. Maturę Strzelecki zdał w 1937 r. Przez dwa lata studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim, pracował w redakcji „Orka na Ugorze”. W latach 1941–1944 pracował jako murarz w Społecznym Przedsiębiorstwie Budowlanym. W 1943 r. został aresztowany przez Gestapo, a następnie wykupiony przez dyrekcję przedsiębiorstwa. W 1944 r. pracował jako bibliotekarz w szkole kierowanej przez Edwarda Lipińskiego. Uczestniczył w Powstaniu Warszawskim, był dwukrotnie ranny, został odznaczony Krzyżem Walecznych.

Już w młodości Jan Strzelecki miał wyrobiony pogląd, jak, wedle jakich wartości, Polska powinna być urządzona po wojnie, jak powinno być zorganizowane społeczeństwo. W tworzeniu nowego świata sam zamierzał wziąć udział i ten zamiar zrealizował. Był współorganizatorem socjalistycznej grupy „Płomienie” i redaktorem pisma o tej samej nazwie. Zaangażował się w działania polityczne i społeczne wśród młodzieży akademickiej. W latach 1946–1948 należał do Polskiej Partii Socjalistycznej i pełnił funkcję przewodniczącego Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej (ZNMS).

Aktywny politycznie, zawsze podejmował działania w dobrej wierze, zawsze w obronie kogoś, nigdy przeciw komuś, choć czasem były to działania wbrew zdrowemu rozsądkowi. Jednym z jego niezwykłych pomysłów z tego okresu było napisanie listu do Józefa Stalina w obronie Witolda Kieżuna, który w 1945 r. został wywieziony do gułagu w Krasnowodsku nad Morzem Kaspijskim (dziś Tukmenbaszy w Turkmenistanie). Większość Zarządu ZNMS nie widziała sensu wysyłania takiego listu. Kieżun nie był członkiem tej organizacji, niewiele wiedziano o jego działalności podziemnej. Strzelecki zdecydował się sam napisać list i podpisać go. List okazał się skuteczny. Kieżun wrócił do domu. W 1946 r. Strzeleckiego zatrzymano na kilka tygodni pod nieprawdziwym zarzutem przynależności do Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość – został zwolniony dzięki interwencji władz PPS. Po zjednoczeniu Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej Strzelecki stał się członkiem PZPR, z której został usunięty w 1979 r.

W czasie wojny Strzelecki uczestniczył w zajęciach z socjologii organizowanych na UW. Po wojnie przez dwa lata studiował socjologię na Uniwersytecie Łódzkim. Był zatrudniony w Katedrze Socjologii kierowanej przez Stanisława Ossowskiego, od 1 stycznia 1949 r. jako starszy asystent. Ossowski przedstawił opinię o kandydacie: „Uważam ob. Strzeleckiego za człowieka o wybitnych kwalifikacjach intelektualnych o wielkim umiłowaniu do pracy naukowej i dużych zdolnościach dydaktycznych. Opóźnienie uzyskania dyplomu jest wynikiem okoliczności przypadkowych”. Studia ukończył w czerwcu 1949 r. Jego praca magisterska, której promotorem był Stanisław Ossowski, nosiła tytuł: Wybrane zagadnienia socjologii wiedzy (na podstawie prac K. Mannheima). Strzelecki pracował w Katedrze Socjologii do 1952 r., kiedy został usunięty z uczelni. Później przez krótki czas korzystał ze stypendium aspiranckiego w zakładzie kierowanym przez Juliana Hochfelda.

Odwilż polityczna po śmierci Józefa Stalina (1953) otworzyła nowe możliwości działania. Jan Strzelecki od początku powstania Klubu Krzywego Koła (1955–1962) był jednym z jego najbardziej aktywnych uczestników, bardzo ceniony i lubiany, o czym świadczy wybór na przewodniczącego Klubu. Uchodził za człowieka umiarkowanego, umiejącego znaleźć porozumienie zarówno z ludźmi ówczesnej władzy, jak i osobami wobec tej władzy niechętnymi. Zawsze starał się realizować cele, do których miał przekonanie. Z jego inicjatywy powołano Sekcję Diagnostyki Społecznej, w której działali młodzi socjologowie związani z katedrą Stanisława Ossowskiego. Według raportów służb bezpieczeństwa, Strzelecki promował koncepcje socjaldemokratyczne. Pod jego kierunkiem w Sekcji przygotowywano się do wystąpień na czwartkowych zebraniach Klubu. Poruszano takie problemy, jak zasadność dyktatury proletariatu, wysuwano hasła stworzenia niezależnego samorządu robotniczego (w tym rad pracowniczych), przywrócenia prawa do swobodnego stowarzyszania się, niezależności ruchu zawodowego, przywrócenia prawa robotników do strajku itp. Sekcja przygotowała obszerne opracowanie Socjaldemokratyczna «teoria totalizmu» w świetle faktów (pytania i wątpliwości) w oparciu o analizy teorii totalitaryzmu w pracach m.in. Burnhama, Mannheima, Rauschninga, Lasky’ego, Croslanda, Piverta, Bevana, Ollenhauera, Mocha, Weissberga-Cybulskiego. Autorami opracowania byli Strzelecki, Ossowski i Czesław Czapów, a patronował tej inicjatywie Julian Hochfeld. Przygotowano je na użytek Klubu, wydrukowano w kilkudziesięciu egzemplarzach i rozpowszechniono.

W 1957 r. Strzelecki został zatrudniony w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, gdzie pracował do śmierci w 1988 r. Najpierw w Zakładzie Teorii Przemian Społecznych kierowanym przez S. Ossowskiego, a po jego likwidacji w Zakładzie Socjologii Pracy. W 1964 r. uzyskał stopień doktora na podstawie rozprawy Zagadnienia konfliktów w przemyśle w perspektywie poznawczej szkoły Eltona Maya. W 1965 r. został zatrudniony na stanowisku adiunkta na czas nieokreślony. W 1967 r. przeniósł się do Pracowni Badań Kultury Współczesnej w Instytucie Badań Literackich, którą kierował Stefan Żółkiewski. W 1969 r. socjologów zatrudnionych w Pracowni przeniesiono do Zakładu Prognoz Społecznych – od 1978 r. był to Zakład Badań nad Stylami Życia – którym kierował Andrzej Siciński. Stopień doktora habilitowanego otrzymał w 1984 r. na podstawie pracy Socjalizmu model liryczny: założenia o rzeczywistości w mowie publicznej (Polska lata 1975–1979).

Rola pracownika naukowego była tylko jedną z ról, w których występował. Przez całe życie angażował się w różnorodne inicjatywy społeczne i polityczne, które jego zdaniem poszerzały granice wolności. Od 1969 do 1981 r. był członkiem Komitetu Badań i Prognoz PAN „Polska 2000”. Od początku lat 70. współpracował z katolickimi środowiskami opozycyjnymi. W 1977 r. był wykładowcą Uniwersytetu Latającego, a od 1978 r. także Towarzystwa Kursów Naukowych. Od 1978 r. uczestniczył w Konwersatorium „Doświadczenie i Przyszłość”. Po wprowadzeniu 13 grudnia 1981 r. stanu wojennego był internowany, początkowo w Warszawie-Białołęce, a następnie w Strzebielinku koło Wejherowa. W wigilię 1981 r. został zwolniony ze względu na stan zdrowia. W 1985 r. uczestniczył w przygotowaniu raportu ekspertów Polska pięć lat po Sierpniu. Kiedy Lech Wałęsa 31 maja 1987 r. zaprosił 63 intelektualistów do opracowania dokumentu na

Był w bliskich stosunkach z osobami, zespołami, środowiskami z różnych orientacji społecznych i politycznych. Znajomi i przyjaciele, charakteryzując Jana Strzeleckiego, twierdzą, że potrafił on ze wszystkimi znaleźć nić porozumienia. „Ale nawet w przypadku bardzo bliskich kontaktów, On był «oddzielny» nie mieścił się w pełni w żadnej zbiorowości, choć w licznych uczestniczył”.

Podobnie „osobna” była jego twórczość naukowa. Marcin Czerwiński, przyjaciel z IFiS PAN, mówił: „Strzelecki był zawsze osobowością promieniującą. Jako uczony nie miał swojego zakładu, katedry, natomiast miał uczniów, a nawet wyznawców. Cechowały go zdolności sokratyczne, których sednem jest dialog”. Oddziaływanie Jana Strzeleckiego na socjologię w dużej mierze było oddziaływaniem bezpośrednim na socjologów. Jego publikacje też różniły się od „zwykłych” socjologicznych prac naukowych – charakteryzują się piękną formą właściwą dziełom literackim. Taką formę Strzelecki wybrał świadomie, wzorując się na Próbach Michela de Montaigne’a. W swoich pracach często odwoływał się do doświadczenia własnego i swojego pokolenia (używając formy „my”). Wyraźnie ukazywał swój stosunek do opisywanego zjawiska, starał się przekonać do swojej opinii, wykorzystywał żarty, ironię i autoironię. Przekraczał przyjęte granice poszczególnych dziedzin wiedzy, analizując problemy socjologiczne, sięgał do analiz antropologicznych, filozoficznych i ekonomicznych. Socjologię, którą uprawiał Strzelecki, można nazwać socjologią zaangażowaną, poszukującą „sensu rzeczywistości” i „sensu uczestnictwa” w życiu społecznym. To podejście, jak zauważali recenzenci rozprawy habilitacyjnej, nie umniejszało walorów naukowych jego prac, wręcz odwrotnie, pozwalało lepiej zrozumieć badaną rzeczywistość. W rozprawie habilitacyjnej Socjalizmu model liryczny analizował model ideologicznego ustroju politycznego w Polsce w drugiej połowie lat 70. Badając doktrynę polityczną tego okresu, szukał przyjmowanych świadomie lub nieświadomie ontologicznych założeń o rzeczywistości i wymienił ich kilka, m.in. o naturze dobrej władzy, o jasności idei interesu ogólnego, o istocie socjalistycznej demokracji, o zaniku różnic między dobrem ogólnym a jednostkowym. Demokracja w takim modelu oznacza uczestnictwo w zarządzaniu, rozumiane jako czynny udział w podziale zadań określonych przez centrum, ponieważ jedynie centrum potrafi zdefiniować dobro wspólne i może je realizować. Tak rozumiane założenia doktryny sprzyjają nieustannemu i wszechstronnemu oddziaływaniu władzy na społeczeństwo, ale nie odwrotnie.

Strzelecki był w polu zainteresowań służb bezpieczeństwa. W latach 80. był śledzony, otrzymywał pogróżki. 29 czerwca 1988 r. znaleziono go pobitego, nieprzytomnego, z ciężkimi obrażeniami głowy. Zmarł 11 lipca, nie odzyskując świadomości. W procesie sądowym skazano dwóch mężczyzn, ale wątpliwości co do sprawców i ich motywów pozostały.

W 1990 r. polski Pen Club ufundował nagrodę literacką imienia Jana Strzeleckiego. Pierwszym wyróżnionym był Bohdan Cywiński (w szczególności za Rodowody niepokornych).

Prezydent Lech Kaczyński 31 sierpnia 2006 r. pośmiertnie odznaczył Jana Strzeleckiego Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

Używane pseudonimy w publikacjach tzw. II obiegu: Obserwator; Obserwator Uczestniczący; pseud.: J. S., Obserwator, Obserwator uczestniczący; [pisał w „Bazie” (Warszawa) 1986 jako Obserwator]

(Hasło oprac. R.S.)