Andrzej Siciński

Andrzej Siciński należał do pokolenia, które w dorosłość wstępowało podczas okupacji niemieckiej, a potem skazane zostało na 45 lat komunizmu – lecz któremu dane było doczekać Polski wolnej i demokratycznej. Urodził się w 1924 r. w Warszawie, jego ojciec prowadził firmę inżynieryjną. Był absolwentem tzw. Górskiego (szkoły pod wezwaniem św. Wojciecha). W czasie wojny należał do Armii Krajowej, wziął udział w Powstaniu Warszawskim. Po wojnie związany z kręgiem młodzieży katolickiej bliskiej niekomunistycznemu Stronnictwu Pracy.

Po wojnie ukończył studia najpierw na Politechnice Warszawskiej, a następnie na Wydziale Filozoficzno-Społecznym Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie w 1952 r. uzyskał dyplom pod kierunkiem prof. Stanisława Ossowskiego. Był jednym z inicjatorów powołania w 1958 r. Ośrodka Badania Opinii Publicznej, wywodzącego się z Sekcji Diagnostyki Społecznej przy legendarnym Klubie Krzywego Koła. OBOP był wówczas jedyną placówką badawczą tego typu w tzw. krajach demokracji ludowej. Siciński był jego dyrektorem naukowym do 1964 r.W 1961 r. obronił pracę doktorską „Zasięg masowego komunikowania i jego społeczne podłoże” (promotor S. Ossowski); w roku 1971 habilitował się na podstawie pracy Literaci polscy: przemiany zawodu na tle przemian kultury współczesnej.

W latach 60. zainteresowania naukowe Sicińskiego ewoluowały w kierunku prognostyki społecznej. Od 1969 r. był członkiem Komitetu Badań i Prognoz „Polska 2000” PAN, w późniejszych latach pełniąc m.in. funkcję jego sekretarza naukowego (do 1985 r.); działał też w międzynarodowym stowarzyszeniu World Futures Studies Federation. Kierował polską częścią badania Images of the World in the Year 2000 (1976, m.in. z J. Galtungiem i H. Wibergiem). W okresie pierwszej „Solidarności” współpracował z Zespołem Analiz i Prognoz przy odnowionym Stowarzyszeniu Dziennikarzy Polskich; firmował również prognozę Komitetu, która nie została dopuszczona do publikacji: Hipotetyczne scenariusze przemian ekonomicznych, społecznych i politycznych w Polsce 1982/1983 (1982).

Od 1965 r. był związany z kierowaną przez Stefana Żółkiewskiego Pracownią Badań Kultury Współczesnej PAN. Po Marcu 1968 Pracownia została rozbita przez władze, a większość jej pracowników przejął powołany w 1969 r. Zespół Prognoz Społecznych w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. Siciński objął jego kierownictwo. W latach 70. Zespół – przekształcony w Zakład Badań nad Stylami Życia – skupiał wyjątkowe środowisko intelektualne, połączone pracą naukową, wspólnotą pokoleniową oraz poczuciem odpowiedzialności za sprawy publiczne. Należeli do niego m.in. M. Czerwiński, B. Gotowski, J. Strzelecki, A. Pawełczyńska, A. Rażniewski, A. Wallis. Później dołączyli przedstawiciele młodszego pokolenia: A. Jawłowska, E. Mokrzycki, E. Tarkowska oraz grono doktorantów, którzy w późniejszych latach zyskali znaczącą pozycję w polskiej socjologii.

Lata 70. i 80. poświęcił Siciński eksploracji kategorii stylu życia (w 1981 r. uzyskał tytuł profesorski). Faktycznie oznaczało to wprowadzenie do polskiej socjologii nurtu badawczego, który później przybrał nośną nazwę „socjologii codzienności”. Teoretyczne i metodologiczne wprowadzenie do tej problematyki znalazło się w pracy zbiorowej Styl życia. Koncepcja i propozycje (1976). Opublikowany 2 lata później Styl życia. Przemiany we współczesnej Polsce opisywał przemiany życia codziennego oraz czynniki kształtujące miejskie i wiejskie style życia w Polsce. Oba te opracowania stworzyły ramy dla badania empirycznego prowadzonego w latach 1978–1980 w 4 polskich miastach. Zostały one zaprojektowane zgodnie z zasadami, którymi Siciński kierował się przez całe życie naukowe: integracja nauk humanistycznych; perspektywa kulturologiczna; oddziaływanie na rzeczywistość, a nie tylko „przypatrywanie się” jej. Projekt wywodził się z socjologii rozumiejącej i „miękkiej” metodologii, idąc w poprzek dominującego wówczas paradygmatu. Na „badacza zbiorowego” złożyli się socjologowie, kulturoznawcy, etnografowie, a zastosowane techniki badawcze obejmowały obserwację uczestniczącą, wywiady pogłębione, nagrywane biografie, materiały wizualne. Pełne opracowanie badania pt. Style życia w miastach polskich (u progu kryzysu) ukazało się dopiero w 1988 r. Siciński wyłożył tu autorską koncepcję homo eligens i typologii stylów życia. Homo eligens to człowiek zanurzony w świecie wartości wytworzonych przez kulturę. Jego sfera wolnego wyboru bywa niekiedy szeroka, a niekiedy ograniczona – zawsze jednak wartości, którymi się kieruje, stwarzają pole do realizowania świadomych wyborów życiowych.

Kontynuację tego nurtu badawczego reprezentowała praca zbiorowa Dom we współczesnej Polsce. Szkice (1992, red. wspólnie z P. Łukasiewiczem) ujmująca rozmaite aspekty i konteksty „domu” jako społecznego mikroświata i instytucji. Jednocześnie – na co wpływ miał kontekst stanu wojennego i powojennego lat 80. – Siciński podjął badania nad wyłaniającymi się wówczas alternatywnymi stylami życia oraz ruchami obywatelskimi, które szukały dla siebie miejsca w opresyjnym systemie politycznym. Konwersatorium „Przyroda–wartości–człowiek” nie miało wyłącznie charakteru eksploracyjnego – odegrało też rolę platformy integracyjnej dla inicjatyw ekologicznych, a towarzyszyły mu działania aktywizujące. Podsumowanie projektu przyniósł m.in. tom Społeczne aspekty ochrony i kształtowania środowiska w Polsce (1990, wspólnie z P. Glińskim i A. Wyką). Prowadzone wówczas konwersatoria – charakterystyczna dla Sicińskiego forma stymulowania i rozwijania refleksji społecznej – dały początek Zakładowi Społeczeństwa Obywatelskiego (od 1991 r.) oraz projektom dotyczącym społecznej samoorganizacji (Samoorganizacja społeczeństwa polskiego, 2002, 2004, red. wspólnie z P. Glińskim i B. Lewenstein).

Profesor Andrzej Siciński zadeklarował kiedyś prowokacyjnie: „Nie interesuje mnie socjologia, interesuje mnie życie społeczne”. W ostatnich 20 latach życia czynnie je kształtował. W Komitecie Obywatelskim przy Lechu Wałęsie odpowiadał za sprawy kultury. W latach 1991–1992 pełnił funkcję ministra kultury i sztuki w rządzie Jana Olszewskiego, a potem wiceprzewodniczącego Europejskiej Komisji przeciw Rasizmowi i Nietolerancji przy Radzie Europy. Piastował stanowisko rektora Wyższej Szkoły Sztuk Wizualnych i Nowych Mediów, prezesa Fundacji Kultury i przewodniczącego Komitetu Organizacyjnego V Kongresu Kultury Polskiej (2000).

Zmarł 26 września 2006 r.

(PŁ)